8 lat od pierwszego skoku na OFE. Na drugi (giełdowy) wciąż czekamy

8 lat temu rząd PO-PSL „zaorał” pierwszą, obligacyjną część Otwartych Funduszy Emerytalnych. Mimo licznych planów i zapowiedzi, rząd Prawa i Sprawiedliwości nadal nie dokończył reformy OFE, w których Polacy zgromadzili już blisko 200 miliardów złotych.

3 lutego 2014 r. (jutro dokładna rocznica) obligacje skarbowe oraz papiery posiadające gwarancję Skarbu Państwa będące w posiadaniu OFE zostały przetransferowane do ZUS, a następnie umorzone. Ich wartość wynosiła 153,15 mld zł i stanowiła 51,5% kapitału zgromadzonego w funduszach. W efekcie zobowiązania wobec emerytów w formie obligacji zostały zastąpione zapisami w ZUS, a umorzenie obligacji pozwoliło rządowi obniżyć relację długu publicznego do PKB z 53% do 48%.

OFE uszczuplono, ale nie zlikwidowano. Wciąż pozostała przede wszystkich ich część akcyjna, a także rozwijana część obligacyjna, w której po wprowadzeniu zakazu inwestowania w dług rządowy, znajdować mogły się obligacje samorządowe, listy zastawne czy obligacje korporacyjne. Polacy dostali wybór – od kwietnia do lipca 2014 r. każdy członek OFE mógł zadeklarować, czy chce w nich pozostać i przelewać 2,92% pensji brutto. Brak deklaracji oznaczał przypisanie do ZUS. W efekcie liczba klientów OFE skurczyła się z 16,6 mln do zaledwie 2,5 mln osób. Przypieczętowaniem reformy OFE był wyrok Trybunału Konstytucyjnego z listopada 2015 r., według którego przejęcie części obligacyjnej było zgodne z konstytucją, ponieważ „aktywa OFE to środki publiczne, a nie prywatne”.

Reforma OFE zamrożona przez PiS

Decyzja Trybunału zapadła w momencie przejściowym – było już po wyborach, a jeszcze przed zaprzysiężeniem rządu Beaty Szydło. Nowa ekipa zobowiązała się dokonać przeglądu rozpoczętej przez poprzedników reformy i rok później, jesienią 2016 r., wydała swoje rekomendacje. W ich myśl, 75% pozostały w OFE środków miało trafić na Indywidualne Konta Emerytalne, a 25% zasilić Fundusz Rezerwy Demograficznej. I chociaż mogło się wydawać, że kwestia OFE zostanie szybko i definitywnie rozwiązana, stało się inaczej.

Dopiero w 2019 r. rząd, już pod przywództwem Mateusza Morawieckiego, zaprezentował projekt ustawy dotyczący likwidacji pozostałej części OFE. Jego kluczowym elementem była tzw. „opłata przekształceniowa” – osoby, które zdecydowałyby na przeniesienie środków z OFE na Indywidualne Konta Emerytalne (nazywane też „pseudo-IKE, bo nie zastępowałyby istniejących IKE, lecz funkcjonowały równolegle).

Decydujący się na taki wariant, dzięki któremu ich środki stałyby się własnością prywatną (do wypłaty w transzach lub jednorazowo po osiągnięciu wieku emerytalnego, podlegającą dziedziczeniu itp.), już na wejściu musieliby zapłacić opłatę w wysokości 15% wartości aktywów (w dwóch transzach, między którymi odstęp miał wynosić 10 miesięcy). Z opłaty zwolnieni byliby ci, którzy wybiorą przeniesienie całości do ZUS, aczkolwiek w ich wypadku nie byłoby mowy o środkach prywatnych, tylko kolejnym zapisie u państwowego ubezpieczyciela (a co za tym idzie, brak możliwości dziedziczenia czy jednorazowej wypłaty). Rząd argumentował wówczas, że opłata przekształceniowa to ekwiwalent opodatkowania emerytur z ZUS. Reforma w proponowanym kształcie miała dać fiskusowi jednorazowy zastrzyk środków w postaci kilkunastu miliardów złotych.

Kwestia dokończenia reformy OFE i opłaty przekształceniowej wzbudziła wielkie emocje, z których… nic nie wyniknęło. Pandemia i związane z nią zawirowania (a także sytuacja wewnątrz samego obozu władzy – warto pamiętać, że w 2020 r. odbywały się wybory prezydenckie) sprawiły, że temat zniknął z agendy. Dopiero w lutym 2021 r. rząd przedstawił nowy projekt ustawy, zakładający przekształcenie OFE w IKE na początku 2022 r. Harmonogram prac (zakładający przyjęcie ustawy w połowie 2021 r.) również nie został dotrzymany – przekazana do Sejmu ustawa doczekała się dwóch czytań, po czym w kwietniu 2021 r. została zaopiniowana przez Komisje Finansów Publicznych oraz Polityki Społecznej i Rodziny, a następnie… trafiła do „sejmowej zamrażarki”. Decyzja o trzecim czytaniu ustawy należy do marszałek Elżbiety Witek, która do tej pory nie postanowiła o wprowadzeniu tego punktu na posiedzeniu Sejmu. Jeżeli nie zrobi tego przed końcem kadencji (jesień 2023 r., chyba, że doczekamy się wcześniejszych wyborów), projekt ustawy umrze śmiercią naturalną – zgodnie z parlamentarną zasadą dyskontynuacji prac.

Polski Ład a OFE – w poszukiwaniu sensu

Chcąc kontynuować pracę nad rządowym projektem ustawy, władze musiałyby rozwiązać nowy problem, który same stworzyły. Mowa o Polskim Ładzie, którego jednym z elementów jest zwolnienie z podatku dochodowego emerytur do 2500 zł brutto. Przypomnijmy jednak, że samo istnienie opłaty przekształceniowej uzasadniano tym, że pozostające w ZUS-ie emeryci będą płacić podatek dochodowy. Po wejściu Polskiego Ładu, takiej podkładki rząd już nie ma. Pozostawienie opłaty w obecnym kształcie byłoby jawnym „skokiem na kasę”, swego rodzaju „prowizją dla rządu” za możliwość sprywatyzowana środków w pozostałej części OFE. Szkopuł w tym, że u zarania reformy OFE przekonywano Polaków, że w funduszach gromadzić będą swoje prywatne środki.

Dokonana przed 8 laty likwidacja części obligacyjnej i zamiana twardych zobowiązań Skarbu Państwa (brak ich wykupu oznaczałby bankructwo) na zapisy w ZUS (których zmiana tak dużych konsekwencji mieć nie będzie) już znacząco uderzyła w zaufanie do II filara systemu emerytalnego. Kolejny cios, w postaci „opłaty likwidacyjnej” byłby dla tego zaufania dewastujący.

To tym bardziej istotne, że ekipa rządząca rozwija Pracownicze Plany Kapitałowe, do których Polacy mają poważne wątpliwości – mimo zakładanej pierwotnie partycypacji na poziomie 70%, póki co wynosi ona niewiele ponad 30%. Owszem, pandemia czy inflacja zrobiły swoje, ale kwestia zaufania Polaków do państwa również pozostaje kluczowa – tym bardziej, że w przestrzeni publicznej PPK mają łatkę „OFE-bis”. Na marginesie można dodać, że inwestorzy ankietowaniu w Ogólnopolskim Badaniu Inwestorów 2018 dość trafnie przewidzieli przyszłość.

Źródło: Ogólnopolskie Badanie Inwestorów 2018

Co dalej z reformą OFE? Pod koniec 2021 r. portal prawo.pl przesłał pytanie na ten temat do Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej. - Trwają analizy w zakresie finalizacji prac nad reformą OFE, a decyzje w tym zakresie przedstawimy najszybciej jak to możliwe – brzmiała odpowiedź resortu. Zegar tyka, bo o ile do końca kadencji coraz bliżej, o tyle napięcia w obozie władzy oraz sam fakt zbliżania się kampanii wyborczej (OFE to gorący temat, trudno oczekiwać niepopularnych reform w tym okresie) oddala perspektywę zajęcia się tą sprawą.

Długi cień OFE nad GPW

Podobnie jak przed 8 laty, aktywa zgromadzone w OFE budzą emocje – wówczas chodziło o 153,15 mld zł, teraz o 186,6 mld zł (wartość na koniec grudnia 2021 r.). Oto jak wygląda struktura tych aktywów, zgodnie z danymi KNF zebranymi przez PAP Biznes.

 Aktywa OFE na koniec 2021 r.

Źródło: PAP Biznes 

 „Kwestia OFE ciąży polskiej giełdzie", to mantra, którą w poprzedniej dekadzie powtarzano do znudzenia. Nie inaczej może być tym razem. Po pierwsze, środki na ewentualną opłatę przekształceniową pochodzić będą musiały ze zbywania aktywów przez OFE. Po drugie, aktywa Polaków decydujących się przenieść środki z OFE do ZUS trafiłyby do Funduszu Rezerwy Demograficznej, którym zarządzać miałby Polski Fundusz Rozwoju.

Tymczasem OFE to oczywiście istotny gracz na GPW – można tylko spekulować, co działoby się, gdyby w akcjonariatach wielu spółek pojawił się FRD, czyli PFR, czyli rząd, czyli de facto koalicja rządząca (jakakolwiek by w danym momencie nie była). Padające w krytycznych wobec reformy głosach hasło takie jak „nacjonalizacja” czy „upaństwowienie” również nie budują zaufania do polskiego rynku kapitałowego. Ponownie warto powołać się na wyniki Ogólnopolskiego Badania Inwestorów, w którym od lat wpływ polityki na rynek kapitałowy jest zaliczany do głównych słabości naszego rynku.

Slajd z OBI

Źródło: Ogólnopolskie Badanie Inwestorów 2021

Mając nadzieję, że czarne scenariusze dotyczące „skoku na OFE 2.0” się nie ziszczą, zostawiam Państwa z przygotowaną przez PAP Biznes tabelą (w tym linku więcej wykresów i wyliczeń) obrazującą udziały OFE w spółkach z WIG20, mWIG40 i sWIG80 na koniec 2021 r. Ku przestrodze.

Akcje z WIG20, mWIG40 i sWIG80 w portfelach OFE na koniec 2021 r.

Źródło: PAP Biznes

Follow @M_Zulawinski