Instrumenty pochodne to szczególny rodzaj instrumentów finansowych, przeznaczone raczej dla inwestorów posiadających już pewne doświadczenie na rynku. Dzięki poznaniu czym są instrumenty pochodne, inwestor może znacząco poszerzyć wachlarz swoich możliwości inwestycyjnych.
Odświeżamy sekcję ABC Inwestora. Artykuł przeznaczony jest dla początkujących inwestorów lub osób, które w ogóle jeszcze nie inwestują. W najbliższych dniach będziemy publikować kolejne materiały z tej serii.
Instrumenty pochodne (derywaty) to notowane na giełdach instrumenty finansowe, których wartość uzależniona jest od wartości instrumentów bazowych. Instrumentem bazowym dla instrumentu pochodnego może być:
- Akcja
- Obligacja
- ETF
- Indeks giełdowy
- Stopa procentowa
- Kurs walutowy
- Stopa inflacji
- Inny wskaźnik (np. dotyczący pogody)
Nowoczesne instrumenty pochodne bazujące na instrumentach finansowych na światowych rynkach finansowych pojawiły się w latach 70. XX wieku. Dużo wcześniej na giełdach towarowych funkcjonowały instrumenty pochodne dotyczące zmian cen towarów, przede wszystkim surowców rolnych. Zabezpieczanie się przed zmianą ceny po przyszłych zbiorach (oraz równoległa do niej chęć zarobienia na właściwym przewidywaniu ceny) to zjawisko prawdopodobnie tak stare jak rolnictwo.
Spójrzmy na wykres kontraktu na indeks WIG20 (linia niebieska) na tle zmian indeksu bazowego WIG20 (pomarańczowa). Jak widać, oba wykresy są zbieżne. O tym, dlaczego tak się dzieje, dowiesz się z dalszej części artykułu.
Instrumenty pochodne są instrumentami finansowymi, ale nie są papierami wartościowymi (jak akcje, obligacje itp.). Jest to rodzaj umowy między dwiema stronami (inwestorami). Instrumenty pochodne stanowią natomiast prawa majątkowe. W polskim prawie instrumenty pochodne reguluje ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi.
Instrumenty pochodne mają w Polsce swoje grono fanów, jednak jest to klasa aktywów znacznie mniej popularna od akcji, ETF-ów, metali szlachetny czy nawet kryptowalut.
Zobacz też: Kim jest polski inwestor indywidualny i co ma w portfelu [OBI 2023]
Cele instrumentów pochodnych
Instrumenty pochodne stosowane są w trzech podstawowych celach:
- Zabezpieczenie przed ryzykiem
- Spekulacja
- Arbitraż
Zabezpieczenie przed ryzykiem (zwane także z angielska hedgingiem) to najbardziej „naturalne” zastosowanie instrumentów pochodnych. Jeżeli dany inwestor lub przedsiębiorstwo chce ograniczyć ryzyko związane z możliwością zmiany ceny instrumentu bazowego, to przy pomocy instrumentu pochodnego może tego dokonać. Jak to zrobić? Wystarczy, że instrument pochodny będzie skonstruowany tak, aby pozwalał zarobić wtedy, kiedy na zmianie ceny instrumentu bazowego inwestor straci. Jeżeli na rynku zajdzie sytuacja odwrotna, to inwestor straci na instrumencie pochodnym, ale zarobi na instrumencie bazowym. Odpowiednie dopasowywanie instrumentów pochodnych do instrumentów bazowych jest elementem zarządzania ryzykiem portfela lub operacji finansowych przedsiębiorstwa.
Spekulacja instrumentami pochodnymi to z kolei próba zarobienia na zmianie wartości instrumentów pochodnych, bez konieczności posiadania instrumentu bazowego. Spekulanta interesuje jedynie to, czy kurs instrumentu pochodnego (będący siłą rzeczy powiązany z kursem instrumentu bazowego) będzie kształtował się zgodnie z jego przewidywaniami. Rozmaite konstrukcje instrumentów pochodnych pozwalają na realizowanie rozmaitych strategii spekulacyjnych, w tym zarabianie na spadkach czy zarabianie wielokrotności stopy zwrotu z instrumentu bazowego.
Arbitraż to z kolei próba wykorzystania czasowej różnicy w cenach instrumentów pochodnych i bazowych poprzez równoczesne dokonanie dwóch lub więcej transakcji (np. kupno na jednym rynku, sprzedaż na drugim). Arbitraż zakłada ograniczenie lub wyeliminowanie ryzyka rynkowego. W praktyce na współczesnych mocno skomputeryzowanych rynkach, w handlu na których uczestniczą także algorytmy tradingowe, stosowanie arbitrażu jest jednak zazwyczaj trudne lub wręcz niemożliwe.
Rodzaje instrumentów pochodnych
Istnieje wiele instrumentów pochodnych, a wraz z rozwojem rynków finansowych pojawiają się nowe. Do najważniejszych rodzajów instrumentów pochodnych należą:
- Kontrakty futures
- Kontrakty forward
- Swapy
- Opcje
- CFD
- Produkty strukturyzowane
Kontrakty terminowe
Kontrakty terminowe to podstawowy rodzaj instrumentu pochodnego. Kontrakt terminowy stanowi zobowiązanie stron do kupna/sprzedaży określonej ilości jednostek instrumentu podstawowego po określonej cenie i w określonym czasie (terminie).
Kontrakty terminowe definiowane są przez:
- Ilość jednostek instrumentu bazowego
- Cenę kontraktu (cenę dostawy), po której zrealizowana zostanie transakcja
- Termin, w którym ma zostać dokonana transakcja (termin realizacji, termin dostawy, termin wygaśnięcia kontraktu)
Wyróżnia się kontrakty futures i kontrakty forward. Kontrakty futures są przedmiotem obrotu giełdowego, kontrakty forward występują poza giełdami (np. w transakcjach z bankami). Kontrakty futures są wystandaryzowanymi instrumentami, kontrakty forward są uzgadniane między obiema stronami.
Opcje
Opcje to drugi podstawowy rodzaj instrumentów pochodnych. Opcje wiążą się z prawem dokonania określonej transakcji. To bardzo istotne – opcja jest jedynie prawem, a nie obowiązkiem dokonania określonej transakcji. Wyróżniamy:
- Opcja kupna (call) to prawo do zakupu określonej ilości jednostek instrumentu bazowego po ustalonej cenie w odpowiednim terminie
- Opcja sprzedaży (put) to prawo do sprzedaży określonej ilości jednostek instrumentu bazowego po ustalonej cenie w odpowiednim terminie.
Terminy, o których mowa w obu definicjach, mogą być różne.
- Opcja amerykańska – opcja może być wykonana w dowolnym dniu aż do dnia wygaśnięcia opcji
- Opcja europejska – opcja może być wykonana tylko w dniu wygaśnięcia opcji. Takie opcje dostępne są na GPW.
Powyżej opisane rodzaje opcji to popularne i proste rodzaje opcji, które znane są także jako opcje waniliowe. Oprócz tego wyróżnia się także bardziej złożone opcje, tzw. opcje egzotyczne. W przypadku opcji egzotycznych możemy mieć do czynienia z bardziej skomplikowanymi strukturami, uzależniającymi warunki wypłaty od rozmaitych kryteriów.
Instrumenty pochodne na GPW
Pierwsze instrumenty pochodne na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie pojawiły się w 1998 r. (były to kontrakty terminowe na WIG20). Obecnie notowane są różne rodzaje instrumentów pochodnych. Są to:
- Kontrakty indeksowe
- Kontrakty akcyjne
- Kontrakty walutowe
- Opcje
Aby móc handlować instrumentami pochodnymi na GPW, należy posiadać rachunek maklerski oferujący dostęp do tego segmentu rynku. Instrumentami pochodnymi nie można handlować w ramach rachunków IKE czy IKZE.
Chcąc poruszać się po rynku kontraktów notowanych na GPW, warto orientować się w ich nazwach. Tworzone są one zawsze w ten sam sposób. Omówmy go na przykładzie kontraktu na akcje KGHM.
FKGHM24
F – kontrakt terminowy (futures)
KGH – nazwa krótka instrumentu bazowego (w tym wypadku akcje spółki KGHM)
M – oznaczenie miesiąca wygasania kontraktu (w tym wypadku M oznacza czerwiec)
24 – rok wygasania kontraktu (2024 r.)
Najbardziej problematyczne może być odnalezienie się w symbolach nazw miesięcy. Warto jednak pamiętać, że większość instrumentów wygasa w trzeci piątek miesiąca kończącego kwartał (marzec H, czerwiec M, wrzesień U, grudzień Z). „Czas życia” każdego kontraktu terminowego na GPW to jeden rok.
| Oznaczenia kontraktów terminowych | |
| Miesiąc | Kod |
| Styczeń | F |
| Luty | G |
| Marzec | H |
| Kwiecień | J |
| Maj | K |
| Czerwiec | M |
| Lipiec | N |
| Sierpień | Q |
| Wrzesień | U |
| Październik | V |
| Listopad | X |
| Grudzień | Z |
Z kolei w w przypadku nazw opcji sprawa wygląda nieco inaczej. Po pierwsze, opcje na GPW dostępne są tylko na WIG20, wobec czego odpada sprawa nazwy instrunentu – nazwa każdej opcji zaczyna się od OW20. Litery oznaczające miesiąc wykonania opcji (przypomnijmy, na GPW notowane są opcje europejskie, o stałym momencie wykonania) różnią się w zależności od typu opcji.
OW20E242500
O – opcja
W20 – nazwa krótka instrumentu bazowego (w tym wypadku WIG20)
E – oznaczenie rodzaju oraz miesiąca wykonania (w tym wypadku E oznacz opcję kupna i maj)
24 – rok wygasania (2024 r.)
2500 – kurs wykonania opcji
| Oznaczenia opcji | ||
| Miesiąc | Kod opcji kupna | Kod opcji sprzedaży |
| styczeń | A | M |
| luty | B | N |
| marzec | C | O |
| kwiecień | D | P |
| maj | E | Q |
| czerwiec | F | R |
| lipiec | G | S |
| sierpień | H | T |
| wrzesień | I | U |
| październik | J | V |
| listopad | K | W |
| grudzień | L | X |
Nie ma obowiązku czekania do momentu wygaśnięcia kontraktu i rozliczenia pozycji, aby osiągnąć zysk. Inwestor w każdej chwili może sprzedać swoją pozycję. Równocześnie inwestor może po zamknięciu pozycji otworzyć kolejną, np. na kontrakcie wygasającym w innym okresie. Takie działanie nazywa się rolowaniem kontraktów i występuje często właśnie pod koniec kwartału w marcu, czerwcu, wrześniu i grudniu.
Z handlem kontraktami związane są też bardzo ważne pojęcia takie jak dźwignia finansowa czy depozyt zabezpieczający. Zagadnienia te omówiliśmy w poradniku dotyczącym Forex/CFD.
|
⚠️ Instrumenty pochodne nie są najprostszym rodzajem aktywów inwestycyjnych. Przed wejściem na ten rynek koniecznie zdobądź wiedzę.
Pamiętaj, że na instrumentach pochodnych możesz stracić więcej niż wynosi zainwestowana kwota. |
🟢 Chcesz nauczyć się inwestować w instrumenty pochodne dostępne na GPW? Zapoznaj się z podręcznikiem przygotowanym przez giełdę. Kliknij w link i pobierz za darmo: Podstawy inwestowania w kontrakty terminowe i opcje.
🎥Webinary SII na temat instrumentów pochodnych:
🔵Instrumenty pochodne – dla kogo są i co należy o nich wiedzieć? [zapis szkolenia]
🔵Instrumenty pochodne receptą na hossę i bessę [zapis szkolenia]
🔵Nowe kontrakty terminowe na akcje – nowe szanse dla inwestorów giełdowych [zapis szkolenia]
